अन्य भाषाको परिपे्रक्ष्यमा चामलिङ भाषा

अन्य भाषाको परिपे्रक्ष्यमा चामलिङ भाषा

नेपालमा बोलिने बहुभाषा ध्वनिका संस्कृतिहरुमध्य किरात र्राई चामलिङ ध्वनि भाषासंस्कृति पनि एक हो । चामलिङ ध्वनि-भाष संस्कृति ध्वनि-भाषा विज्ञानको हिसावले विद्वानहरुको रायअनुसार यो बोली भाषा संस्कृति भोट बर्मेली परिवार अर्न्तर्गत रहेको छ । प्राकृतिक भूगोलले हरेक मानवसमाजको विकासमा निरन्तर प्रभाव पारिरहने छ भन्ने विद्वानहरुकै भनाई मनन योग्य रहेको छ । मानवसमाजका बालकको विकाससंगै बालकले विचार विनिमय संञ्चरको लागि अपनाउने एउटा ध्वनि-भाषा संस्कृतिको पनि वंशानुगत विकास अनिवार्य हुन्छ भन्ने पनि विद्वानहरुको ठहर रहेको पाईन्छ । किरात र्राई चामलिङ ध्वनि-भाषा संस्कृतिपनि वंशानुगत मौलिक पहिचान दिने प्राकृति प्रदत्त राष्ट्रको निधि मध्यको ध्वनि-भाषा संस्कृति मान्न सकिन्छ । किरात भन्नासाथ बहुभाषा संस्कृतिको धनी रहेका जातिहरु हुनु । भाषा ध्वनिको दृष्टिले फरक उच्चारणबाट विचार विनिमय भएतापनि परम्परा रहनसहन रीतिरिवाज सांस्कृतिक आचरण भने प्राय समानै रहेको पाईन्छ ।

किरात र्राई चामलिङ ध्वनि-भाषा संस्कृतिका मुख्य थलो भनेको वर्तमान नेपाली भूभागको पर्ूवमा रहेको ऐतिहासिक क्षेत्र माझ किरात भनेर चिनिने हालको खोटाङ, भोजपुर, उदयपुर लगायतका जिल्लाहरु हुन । विगतको प्राकृतिक सिमानामा जस्तै दुधकोशी नदीले छिनेको वारपार डिगुवा, हलेसी, मंगलटार, सल्ले गाविस समेतबाट पर्ूव भोजपुर जिल्लाको खाना, वईराङ, हर्ुर्वू लगायत टेम्के चुली डाडो वारपार पानी डलो पश्चिम, उदयपुर जिल्ला लगायतका जिल्लाहरु उत्तर राखोला लगायतको क्षेत्र देखि दक्षिण पर्ूर्ूव भै फैलिएको भूभाग किरात र्राई चामलिङ ध्वनि/भाषासंकृतिको उद्गम थलोको रुपमा लिन सकिन्छ । हाल नेपालको शैक्षिक आर्थिक राजनीतिक सामाजिक जस्ता विद्यमान कारणबाट चामलिङ ध्वनिभाष संस्कृतिका वक्ताहरु नेपाल उपत्यका लगायत विभिन्न क्षेत्रहरुमा फैलिएरि अधिराज्य लगायत बाहिर मुलुकहरुमा पनि बसोबास गर्दैर् आएका छन् । आज आएर चामलिङ ध्वनिभाषा सस्ंकृत लगायतका सम्पर्ूण्ा नेपालमा बोलिने ध्वनि भाषासंस्कृति नेपाली बाहेका अन्य ध्वनिभाषाहरुको अवस्था एकदमै चिन्ताजनक लोपवान अवस्थामा नै रहेको छ भन्दामा फरक नपर्ला । हिन्दु संस्कृत ध्वनिका भाषा संंस्कृतिलाई मात्र नेपाल सरकारले शिक्षा तथा खेलकुद मन्त्रालय मार्फ संस्कृत भाषाका एकजना विद्यार्थी बराबर आधालाख रकम अनुदान सहायता दिदै आएको छ ।

तर अन्य ध्वनिभाषा संस्कृतिका बारे प्रो. डा.नोवल किशोर र्राईको अनुसार नेपालमा जहानिय राणा शासन भनेर चिनिने शासन कालको अन्त्य भै सकेपछि छ पटक मुलुकमा जनगणना भैसकेको छ । तापनि भाषिक र्सर्वेक्षण एक पटकपनि भएको छैन । जनगणनाको बखत ध्वनि विज्ञान भाषासंकृति सम्बन्धि वैज्ञानिकहरुको सहयोग सरकारले लिन नचाहनुले यस विषयमा सरकारको कमजोरी रहेको स्पष्ट हुन्छ । मुलुकभरमा कुन ध्वनि भाषसंस्कृति कहा कति वक्ताले बेल्छन भनेर यस्तो प्रकारको जनगणनाबाट तथ्यमा आधारित संख्या पाउन सकिन्न । त्यसकारण सरकारलेे बहुध्वनि भाषसंस्कृति बारेका विज्ञानसम्मत विधिबाट खोजअनुसन्धान गरिनु अति अववस्यक छ । यसको अभावमा ध्वनि भाषासंस्कृतिको योजना तर्जुमा गर्नु नै गलत हुने छ ।

उपरोक्त तथ्यबाट यो स्पष्ट हुन्छकी एकीकरणको हौवा खडागरी पृथ्वी नारायण शाहलाई श्री ५ को पगरी गुथाई हाल नेपाली खस भाषा भनिने खस ध्वनिका भाष संस्कृति बाहेकका अन्य ध्वनि भाषा संस्कृतिमाथि स्वयम राजा महाराजा श्री ३ वा श्री ५ को पगरी यो राष्ट्रघाती हतियार मात्र हो भन्ने कसी बुझन जरुरी छ । जस्लाई तत्कालीन समाज र राज्य संचालक कर्मकाण्डी ब्रहमण पुरोहितहरुले ठकुरी बनाई हिन्दु धर्ममा दिक्षीत गर्नु नै महा षडयन्त्र हो जस्को कारण पश्चिमा नेपालमा गुरुङ, मगर संस्कृति घट्दै गयो र खस कुरा र कर्मकाण्डी ब्रहमण संस्कृति बढदै गायो ।

यसैको फलस्व्ारुप विक्रम सम्बत १९१० मा मुलुकी ऐन नामको जातीय कानुन बनाई २०२० माद्र १ गतेसम्म जातीय दमन गरियो । जातीय दमन गर्नु उस्को ध्वनीभाषा संस्कृति लगायतको सम्पर्ूण्ा विषयमा दमन गर्नु हो ।

२०४६ सालको परिवर्तन पछि विस २०५८ -सन २००१) को जनसंख्या तथ्याङकमा चामलिङ ध्वनी भाषी र्राईहरुको संख्या ४४ जहार ९३ उल्लेख गरिएको. छ । यो केको आधारमा कुन कार्यक्रमबाट प्रप्त तथ्याङक हो - प्रा.डा. नेावल किशोर र्राईको अनुसार ध्वनि /भाषसंस्ककृतिको हालसम्म कुनै वैज्ञानिक खोज अनुसंन्धान नै भएको छैन भन्ने भनाई के गलत हो- होईन भने यो वर्तमान परिस्थितिमा पनि राज्इ गैर जिम्मेवार रही उही कर्मकाण्डी पुरोहित गतिविधिको षययन्त्रमात्र हो भन्ने ठानी चालिङ ध्वनिाधषी र्राईहरुको तग्याङलाई विश्वास गर्दैनन ।

डा. बाबुराम भटट्र्राईका टिप्पणी एकमा उल्लेख गर्छनकी "एघारौ-१२ शताब्दीमा भारतबाट नेपालका पहाडि भेगमा पसेका हिन्दुहरु एउटा आक्रमणकारी सेनाो रुपमा भन्नदा स्वयम मुसलमानहरुको आक्रमणबाट भागेका भगौडा शरणर्थीको रुपमा भएको हुनाले उनिहरुले स्थतिय जनताको कविलाहरुर्ल्ाई भ्रष्ट र नष्ट गर्नुको सट्टा ति कविलाहरुसंग लिलेर मिश्रति राज्य-कविलाई संच्ारमा निर्माण गरे " विश्लेषणत्मक पत्रिका स्व्भिमान, पर्ूण्ााङ २ साउन २०६३, पृष्ठ ६४ ।

उपरोक्त भनाईमा कतिको सत्यता रहेको छ भन्ने कुरालाई निम्मन उल्लेखित कुराहरुले पुष्टी गर्दछ जो यसप्रकार छन् ।

इतिहासकार बालचन्द्र शर्माको अनुसार नेपालको प्रपचन मुल र प्रधान जाति समुदाय र यीनिहरुले बोल्ने भाष संस्कृतिहरु हुन । "प्राचीन आर्यसामाजिक व्यवस्थामा किरातहरुको जस्तो स्थान भएता पनि यो सिनर्विदाद छकी प्रारम्भदेखिनै भारतको उत्तर पूवर्ीस्भागमा किरातहरु आफ्नो बलियो शासन कायमा गरर आर्यअरुको निकट सर्म्पर्कमा आएा तिथइ " । " १४ औ शताब्दकिो प्रारम्भको लगभग स्वर्ण्र्ााहन्दु जातिको प्रवेश पनि यसै क्रमअनुसार भएको हो । र अद्यवधि यसैको हातमा नेपालको शासन छ । " नेपालका ऐतिहासिक रुपरेखा पृष्ठ,३४,४५ २००८।
लेखक शिवराज श्रेष्ठका अनुसार "जव भारतमा मोहमोद जनवीको आक्रमण भयो र जेकालिन्जर हिन्दुहरुको सुरक्ष्ँाको पप््रतिक किल्ला र सोमा जस्ता हिन्दु धर्मका आस्थासका ्रतिक मन्दिरहरु मुसलमानहरुले ढाले । .........हिन्दुहरुमा मानेोवैज्ञानिक असुरक्षाको भावना बढ्या । कर्माकाण्डी कट.्टरता र परिवारमात्र यिनीहरुको मानो वैज्ञानिकम सुरक्षको साधानभएा अनुमान सहजै गर्न सकिन्छ । ..........सम्भवता अधिपत्य पपछि यि कुमाई बहुनहरु गोर्खा नुवाकोटसम्म पुगी आफ्नो चातर्ुयताबाट त्याहाको राजारानीहरुको प्रमुखसल्लाहकार हुन पुगे । "
-राष्ट्रिय दैनिक कान्तिपुर, २०६३ मंसीर ११, शर्ीष्ाक, प्रजातान्त्रिक सरकारको मुल्याङन २, बाट ) लेखक राष्ट्रिय विकास परिवारको सदस्य हुन ।

भाषाका विद्वान अमृत योञ्जन तामाङले नेपालका भाषाहरुका पहिचान वर्तमान स्थिति र भाष विकास योजना पृष्ठ ७९,८० र ८१ उल्लेख गर्दछन् , २००६ ।

१. प्रयाग राज शर्मा १९९२ अनुसार पृथ्वीनारायण शाह र उनको उत्तराधिारहिरुले नेपाली ाषालाई सरकारी प्रशासनिक र पछिललो कालमा शिक्ष्ँाको भाषको रुपमा मान्यता दिने निति अवलम्बन गरेकोृ थिए । यस प्रकारको
नीतिले मुलुकका आदिवासी भाषाहरुलाई भााषाको लागि सहीत बनाईएो थियाृ ।
२. गोर्खा एजेन्सी कार्यालय काठकाण्डौ - विस १८७४, पृष्ठ १०-११ ) द्वारा बैसाखमा गोर्खाभाषमा कृष्णचरण आर्याल र वैद्यनाथ जोशीले लेखेको छन् अझसम्म एकी गोर्खा ाषाको र्सवव्यपक हुन सकेको छैन , किन्तु नेवार , भोटे, मगर, गुरुङ। सुनुवार , दनुवार, थारु प्रकृतिका जंगली भाषाहरुले पनि आफ्नो जन्मस्थानलाई छाड्न सकेका छैनन । जहासम्म एकमात्र "गोर्खाभाषा" ले अरुसवै जङ्गली भाषालाई अर्ध-चन्द्र "गलहत्ती"लगाउन तहासम्म गोर्खाभाषाको उन्नति हुन्छ भन्नु र मुख्यभाषा कहिन योग्य छ भन्नु केवल मनको लड्डु मात्र हो । "
३. श्री ३ चन्द्रशम्सेरको प्रीय पात्र रहदै आएका अन्तिम राणा प्रधानमन्त्री मोजनसम्शेर पछिका प्रथम बाहुन प्रधानमन्त्रनी मातृका पप््रसाद कोईरालाका सल्लाहकार समेत रहेका राममणि आचार्य दीक्षितले बि.स. १९७० - इस १९१३) देखि गोर्खा भाषा प्रकाशीनी समितिका जागिरे भएपछि अििदवासी तथा जनजातिहरुको भाषा , लिपि संस्कृसित सभ्यता मास्ने अभियान चलाएर यस अभियानमा उनले आदिवासी तथा जनतातिहरुको भााषष लिपि संस्कृति सभ्यता मास्ने अभियान चलायर यस अभियानमा उनले आदिवासी तथा जनजातिहरुस सम्बसन्ध ताम्रापत्र, बंशावली , सलिापत्र , आदि नष्टगरे , साथै उनिहरुको भाषा, लिपि , धर्म, संस्कृति र इतिहास सम्बन्धि हस्तलिखित ग्रन्थहरु खेजीखोजी तीसहजारप्रति संकलन गरी खरानीस् तुल्याईदिए । "


विश्व मानव समुदायलेृ विविभद ध्वनिका भाष संस्कृतिमा आआफ्नो मौलिक ध्वनिरुपी भाषा संकृतिगत विचार विनिमय गर्ने संञ्चारका माध्यममा अपनाईआएका छन् । ध्वनी भाषसंकृति विश्विमा ६ हजारको संख्यामा रहेको मा विविभदकारको वावजुद दमन अचितक्रमण जस्ता कृयाकलापबाट नष्ट गार्य भविवष्यमा तीनहजार जतिको संख्यामा मात्रै भाषा रहने ठहर विद्वान डेविट क्रिष्टलो रहेको छ । यसरी विश्वमा कुनैपनि राष्ट्रमा समुह, समाज जातिले उस्को आफ्नो मौलिक ध्वनि भाषासंस्कृति जस्तो महतवपर्ूण्ा आफ्नो लगायत विश्व राष्ट्रकै निधिलाई गुमाउनु पर्दा को दुखी नहोला वा कस्लाई दुख नलाग्ला -
यसै कुरालाई मध्य नजर राख्दै जनजाति आदिवासी आज भाषा बचाउृ अभियानमा जुटेका छन् । भाषा संस्कृति बचाउ अभियानमा आदिवासी किरात र्राई चामलिङहरु पनि कानून बमोजिम"कि।रात रर्।ाई चामलिङ खाम्बातिम" जस्तो सस्था खोली राष्ट्र निर्माण्मा नजुटेको छन् । आज चामलिङ भाषा बारेमा खोज अनुसन्धान र व्यकरण, शब्दकोष, पत्रपत्रिका लेख रचना गर्ने आदि कार्यमा तीब्ररुपले बहुभाषी आदीवासी किरातहरु लागिपरेका छन् । चामलिङभाषालाई पनि सरकारले एच्छिक विषय मानीस् मातृभाषको रुपमा कक्षा ५ सम्म पढन दिने भएकाले कक्षा ४ सम्मको पाठ्यपुस्तक निर्काण भैसकेकोछ । तापनि सरकारले व्इवस्थित ढंगबाट चामलिङ भाषा लगायतका मातृभाषाहरुलाई पठन पाठन कार्यमा पर्ूण्ा सहयोग नगरी झारा टार्ने काम गरिरहेको अवस्था अद्यवधि रहिरहेके छ ।

चामलिङ समाजबाट प्रो. डा. नवोल किशोर र्राईको सइोजकत्वमा उपप्रध्यापक विष्णु सिंह र्राई, डा.विष्णु र्राई , बागधन र्राई , भागवान र्राई , श्रीमति शान्ति र्राई तिलक र्राई गडुलमान र्राई , अटलमान र्राई लगायतका चामलिर्राईहरु चामलिनेपाली अंग्रेजी त्रिभाषी शब्दोष सम्पादन कार्य भईरहेको छ । सम्पादन कार्यमा प्रा डा. नवोल किशोर र्राई उप प्रध्यापक विष्णु सिंह र्राई सकेमतेको निर्देशनमा विद्वान टंंकबहादुर ाई र भाष विञानको भाषा शास्त्री बागदेवी र्राईले सम्पादन कार्य गरिरहनु भएको छ ।

नेपालको अंतरिम संविधान अनुसार भाग १ दफा ५ मा राष्ट्रभााषा - १) "नेपालमा बोलिने सवै मातृभाषहरु राष्ट्रभाषा हुन भनी उल्लेख गरिएतापनि दफा- २) मा देवनागरिक लिपिमा नेपाली भाषा सरकारी काम काजको भाषा हुने छ । " भन्नु ले अन्य मातृभाषाहरु दोश्रो दर्जाकै रुपमा रहेका बझिन्छ । त्यसकारण किरात र्राई चामलिङभाषाले पनि अझ घुमाउरो तरिकाको षडयन्त्रदायी व्यवहारबाट मुक्ति पाउन गाह्रो भईरहेको महसुश गरिरहेको छ ।


मिति २०६४-४-२५ मदन पुस्तकालय गूठी संस्थानद्वारा आयोजित कार्यक्रमा यो कार्यपत्र पेश गरिएको हो ।

प्राचीन किरात ऐतिहासिक राष्ट्रिय सम्पदा

प्राचीन किरात ऐतिहासिक राष्ट्रिय सम्पदा

- बयान सिं राई

नेपाल लगायत भारतीय उपमहाद्विप समुन्द्र सतहसम्मको भू-भाग प्राचीन समयबाटै बसोबास गरी पुस्तौं-पुस्ता संर्घष्ा गर्दै र्सबप्रथम सर्वोच्च मानवीय चलन परम्पराको रीतिथिती र नीतिनियमको निर्माण गरी पालना गर्ने युगौंयुगदेखि प्राचीन किराँत जाति नै हो । यस बारेमा विविध विधाका विद्वान लेखकद्वारा लिखित इतिहास लगायतका विभिन्न विषयगत प्रसंगलाई लिएर लेखिएका ग्रन्थ लेख, रचनाहरूमा किराँत प्राचीन जाति हो भन्ने उल्लेख गरिएको प्रशस्तै पाइएका छन् । वर्तमान २१ औं शताब्दीको परिवेशसँगै निरन्तर अगाडि बढिरहँदा विकासशिल सन्घर्षपुण प्राचीन समयमा विश्वका जात-जाति विभिन्न समुदायले स्वाभाविक/अस्वाभाविक घटनाहरूबाट प्रभावित अवश्य हुनु परेको छ । प्राचीन समय सँगै क्रमशः राम्रा/नराम्रा घटनाहरू प्रशस्तै घटेका छन् । यस्ता घटनाहरूबाट जाति, समूह र समाजमा उथल-पुथलले कतिलाई उपलब्धि भयो भने कतिलाई आफ्नो वस्तु गुमाएर हानी नोक्सानीको स्थिती पनि सामना गर्नु पर्यो होला यो अध्ययन कै विषय रहेको छ । मानवीय चेतना राम्रो पक्ष हँुदाहुदै पनि कतिपय रगतको नाताले बढि जातिगत महत्वकाँक्षी हुनुले लोभ, लालचा, सुख, आराम, ऐस र स्वार्थलाई महत्व दिनुले यदाकदा विध्वंशकारी दैविक घटनाका कति प्रलय-महाप्रलयका घटनाहरू घटेका र घट्ने छन् । यी घटनाहरूको सामना गर्दै कतिले यिनै घटनाको सिकार हुनु परेको हुन सक्छ । यस्तै विविध कारणबस प्राचीन जाति किराँत पनि वर्तमान नेपालमा आज चिन्ताजनक र लोपन्मुख अवस्थाको अन्तिम मोडमा रहेको अवस्था छ । प्राचीन सभ्यताकै कारण प्राचीनबाट नै विश्वमा परिचित् यी प्राचीन किराँत जाति आज लोपन्मुख अवस्थामा के कारणले पुगे - जिज्ञासाको विषय बनेर रहेकोे छ किराँतहरुको बारेमा ।
प्राचीन किरातका बारेमा किथ(Keth)द्वारा लिखित ग्रन्थ (The Religious and Philosophy of Veda and Upaneshad) पृष्ठ २३१ मा उल्लेख गरिए अनुसार भारतीय उपमहाद्वीपमा आर्यवंशीहरु जब प्रवेश गरे त्यो बखत किरात अशुर प्राचीन जातीय सभ्यताको विकासबाट प्रभावित भएर किरात अशुर जात्रि्रति खुबै भक्तिभाव देखाई इश्वरीय शक्ति देव सरीको दैविक शक्ति मानी सम्मान गरेको कुराका बारेमा ऋगवेदमा उल्लेख भएको तथ्यलाई प्रस्टसँंग लेख्नु भएको छ । यो लेखाइबाट के स्पष्ट भएको छ भने भारतीय उपमहाद्विपमा आर्यवंशीहरु प्रवेश गर्न अगाडि नै प्राचीन किरात जातीय सभ्यताको पहिलो नमुना रहेको पुष्टि गर्दछ ।
इतिहासकार बालचन्द्र शर्माद्वारा लिखित नेपालको ऐतिहासिक रुपरेखा २००८ -पृष्ट ७६,७७) मा उल्लेख गर्नुभए अनुसार किरातहरूकै पालादेखि नेपालको मौलिक, आर्थिक, सामाजिक र धार्मिक जीवनको क्रम बसिसकेको प्रमाण पाइन्छ । यसकारण पौराणिक र अनुश्रुतिको जस्तैै अन्धकारले ढाकिए तापनि नेपालका प्रारम्भिक किराती राजाहरूको शासनकाल उपेक्षाको दृष्टिले हर्ेन सकिन्न । किरातहरूको शासन नै नेपाली संस्कृतिको उत्पत्तिकाल हो भनी उल्लेख गर्नुभएको छ । लेखक रामचन्द्र र्राईजी अहिले किरातहरू जे-जस्तो स्थितिमा छन् तापनि प्राचीन समयमा नेपाल र भारत खण्डमा किरातहरूले विभिन्न प्रकारको शासन व्यवस्थाहरू स्थापना गरी र्सवप्रथम मानव सभ्यताको विजारोपण गरेका थिए । त्यसै गरी मध्यपर्ूव मध्य एशिया, मिश्र तर्फपनि सभ्यताको बिगुल बजाएका थिए भनी "प्राचीन किराँतहरुले छाडेका सम्पदाहरु" -पृष्ठ २) मा उल्लेख गर्नु भएको छ ।
लेखक धुस्वाँ सायमीका अनुसार किरातहरुले विश्वमा मानव सभ्यताको विजारोपण गरेको हुनाले नै परम्परा अनुसार किरातहरुले नेपालमा र्सवप्रथम मानव सभ्यताको बिगुल फुकेको मान्नु पर्दछ । अर्को शब्दमा किरातहरुले अपनाएको धर्म र संस्कृति नेपाली संस्कृति धर्मको प्रवेशद्वार हो भनी उल्लेख गर्नु भएको छ। किरातबारे विभिन्न विद्वानहरूको तर्फा कुरा र्राई रामचन्द्रजीले प्राचीन किरातले छाडेका सम्पदाहरु पृष्ठ ३ लगायतमा समेट्नु भएको छ ।
"किरात धर्म तथा साहित्य उत्थान संघ शाखा कार्यालय झापाद्वारा प्रस्तुत प्रतिवेदन २०४६ वैशाख" पृष्ठ ८ मा लेखक काजीमान कन्दङ्वाको विश्व वाङ्मयमा किरातहरु शिर्ष लेखमा उल्लेख गर्नु भए अनुसार प्राचीन किरातका बारेमा जातीय, संस्कृति, धार्मिक, सामाजिक, ऐतिहासिक विभिन्न विद्याका ग्रन्थहरु जस्तै हिन्दु धर्म संस्कृत वाङ्मयमा बौद्ध धर्मका संस्कृत, तिब्बतीय तथा पाली वाङ्मयहरूमा चिनिया भाषामा लेखिएका धर्मग्रन्थ लगायत पौराणिक राजघरानाका विवरणहरूमा समेत कुनै न कुनै विषयमा प्राचीन किरातका बारेमा वर्ण्र्ाागरेको पाइन्छ । यस बाहेक पनि प्राचीन ग्रिक भाषामा लेखिएका विवरणहरू पेरिल्पिस, ल्पिनी, टोलेमी तथा मेगास्थिनिजहरूले लेखेर छाडेका ऐतिहासिक लिखित् प्रमाणहरूमा किरात जातिका बारेमा उल्लेख गरेको पाइन्छ । यसरी किरात जातिका बारेमा उल्लेख गरी लेखिनु भनेको यो आफैमा कुनै पनि संयोग नभएर किरातहरूमा भएको शिष्ट, भद्रता, नम्र र विवेकी व्यवहारकै कारण विद्वानहरूले उल्लेख गरेका हुन् भन्ने पुष्टि भएको पाइन्छ ।
प्राचीन जातिलाई किरात भनेर किराती शब्दको उच्चारण गरी यो नामले अङ्कति गरिनुको बारेमा पनि कुन ग्रन्थ वा वाङ्मयमा कस्तो शब्द प्रयोग गरी नामाङ्कति गरिएको छ । यस बारेमा पनि केही चर्चा गर्नु आवश्यक ठानी चर्चाका साथै प्राचीन समयदेखि क्रमशः समयको परिवेशमा देश-विदेशका विभिन्न भाषा संचार माध्यमबाट उच्चारण गरी किरात भन्नुमा आ-आफ्नो मातृभाषा संचार माध्यम अनुसार उच्चारण र अङ्कति गरेको पाइन्छ । यसरी नामाङ्कति गरिनु भनेको समय सापेक्ष तत्कालिन सम्वन्धीत देशका भाषा संचार माध्ययमका विद्वानहरु किरात जातिसँग सम्वन्ध सर्म्पर्क हुँदा किरात आफैमा विद्वानको नजरमा सकारात्मक वा नकारात्मक रूपको शर्ीष्ास्थ भूमिका निर्वाह गर्ने अवस्थाको रहेको हुँदा नै विभिन्न ग्रन्थहरूमा नामाङ्कति भएको पुष्टि निम्न ग्रन्थहरूमा उल्लेख हुनुले गर्दछ ।
संस्कृत भाषाको ग्रन्थहरू संस्कृत वाङ्मयमा किरात शब्द फरक-फरक पारी उल्लेख गरिएको पाइन्छ । जस्तो किरित, किराद, किरिती, किलात, किलोद, किलाल, किलाद, कैरात, चिलात, शिलात, कैलाद, केलाद, कनेत, किन्नर, किकर, कनौर, किम्पुरुष, यथती, निषद, सबर, यवन, कोल, बृषल, पुलिद, कोच, किकात, नागा, वल्हिक, चीन, शक, कम्वोज, पारद, खश, मागघ, दरद, मण्डन, यक्ष, पल्हब, हुण, नाग, पुल्कस, आन्ध, कुरु, कङ्क, तगन, गान्धार, तुरंगवन्दन, मयु, दशु, दाश, दानव, दैत्य, चण्डाल, वर्वर, राक्षस, भिल्ल, म्लेच्छ, असुर, शुद्र, अनार्य, कुब्ज, किर, वामन, सुराल, कित्र, बानर, बनेचर, निशाचर, ह्याग्रिब, गुह्यक जस्ता शब्दहरूबाट किरातको नामाकरण गरी उल्लेख गरिएको छ ।
क्रिश्चियन धर्मग्रन्थमा किरात भनि अङ्कति गरिदा यसरी अङ्कति गरिएको छ जस्तो करेटाइट चेरेथाइट, केरेती, किर्यात, किरियाट र किरजाथ उल्लेख गरिएको छ । तिब्बतीहरूले आफ्नो ग्रन्थहरूमा चोङ, रोङ र शोङ भनेका छन् भने चिनिया भाषाका ग्रन्थहरूमा कि.लो.तो. यूती, थूची, यीती शाई भनी लेखिएका छन् । अंग्रेजी भाषामा पनि चिरात किरात, कर्ेरट र शीलात भनेर नामाङ्कति गरेको छ । जराथष्टूको ग्रन्थमार् यजता' र ग्रीक ग्रन्थहरुमा किराँतलाई सिरादाई स्कार्इर्र्ाड सेरियादाई, केरोईट, किरादाई जस्ता शब्दबाट नामाङ्कति गरिएको छ । यीनै नामाङ्कनबाट पनि के प्रस्ट भएको छ भने प्राचीन जाति किरात प्राचीन समयबाट नै सभ्यताको शिखरमा रहेको कुरा पुष्टि भएको छ ।
विद्वानहरुको राय अनुसार मू-मध्य सागर क्षेत्रको माओवाइट भाषाका अनुसार किल्ला वा सहरलाई नामाङ्कन गर्दा किरियाथ भन्दथे । यही शब्द अपभ्रंस भएर किराती भयो भन्ने भनाई विक्रमजित हस्रत उल्लेख गर्नुहुन्छ "किरात तथा नेपाल नाम" पृष्ठ ५० । अर्का विद्वान इमानसिंह चेम्जोङको New Bebical Atlas Religious Trake Of Society London मा उल्लेख गर्नुभएको अनुसार प्राचीन समयमा मानव बस्ति रहेको क्षेत्रलाई गढ वा सहर भन्दथे । त्यस गढ वा सहरको माओवाइट भाषामा नामाङ्कति गरिदा जस्तो किरियात, किहर्यात वा किरजाथ भनिएकोमा अपभ्रंश भई किराँत हुन गएको उहाँको ठहर रहेको छ । "किरात इतिहास र संस्कृति" पृष्ट २ अनुवादक शेरबहादुर इङनाम लिम्बु प्रथम प्रकाशन २०५१ ।
डा. सुनिती कुमार चर्टर्जीका अनुसार विश्वमा किरात नाम चीन तिब्बती संस्कृत नाम रहन गएको भनी उल्लेख गरेका छन् । तर यस सम्बन्धमा विद्धान जिपी सिंह असहमत हुनुहुन्छ । किरातीहरू प्राचीन भारतको सुप्रसिद्ध जाति हुन् भन्दै संस्कृत साहित्यमा किरात नाम चीन तिब्बती जातिलाई नराखी भारतीय उत्पत्तिका जातिलाई राखिएको हो । कारण इसाको सुरुमा चीन तिब्बती वा बर्मी परिवारको कुनै पनि जातिका मानिसहरू किरात नामले भारतीय भू-भागमा प्रवेश गरेको ऐतिहासिक अभिलेख नभएको भन्ने भनाई रहेको छ भन्ने कुरा "किरात तथा नेपाल नाम" लेखक रामचन्द्र र्राईजीले पृष्ठ ४८, ४९ उल्लेख गर्नु भएको छ ।
विश्वको सानो भू-भाग ५४,७१८ वर्ग माइल क्षेत्रफल रहेको हिमाल, पहाड, तर्राई मिलेर बनेको यो सुन्दर देश, यो मुलुकको नाम नेपाल भनेर कसरी उल्लेख भयो - यस बारेमा विद्वानहरुको फरक तर्क रहेको छ तापनि प्राचीन समयमा काश्मीरदेखि कामरुप्पासम्म, भूटानदेखि मानसरोवरको दक्षिण-पश्चिम कैलाली नदीको किनारा हुदै सरयू नदीको किनारासम्म, मानसरोबरदेखि चीनसम्म र नगदेशदेखि महाचीन सम्म । प्राचीन किरात जातिहरू फैलिएर बसोबास गरेको यही भू-भागको नाम नेपाल थियो । रामचन्द्र र्राईजी उल्लेख गर्नुहुन्छ किरात तथा नेपाल नाम लेख पृष्ठ ५२ यो अध्यायनबाट पुष्टि के हुन्छ भने सुन्दर देश, नेपालको नाम प्राचीन किरातकालदेखि नै रहन गएको कुराको पुष्टि भएको पाइन्छ । यसै सर्न्दर्भलाई लिएर विद्वानहरू मध्येका डा. टिकाराम शर्माजी उल्लेख गर्नुहुन्छ प्राचीन संस्कृत वाङ्मयमा नेपाल शब्दको पर्यायको रूपमा किरात शब्द यत्रतत्र प्रयोग भएको दृष्टिगोचर हुन्छ । नेपाल शब्दको व्यूत्पत्ति बारे अनेक बिचार रहेको पाइन्छ । तापनि नेपाल शव्द किरातहरूको पर्यायबाची भएकोले यो शब्दको उत्पत्ति किरातहरूबाट नै भएको निश्चित छ । नत्र किरातहरूको पर्याय हुन नपर्ने हो । किरातहरू हिमाली खण्डका र्सवाधिक प्राचीन जाति हो । 'हिमवत् प्रदेश पनि नेपालको पर्यायवाची नै हुन पुगेको र पशुवत् क्षेत्र किन्नर देश आदि पनि नेपालकै पर्यायवाची शब्द हो भनि उल्लेख गरेको कुरा रामचन्द्र र्राईजीले ऐतिहासिक परिचय -लेख पृष्ठ ३) मा उल्लेख गर्नुभएको छ ।
लेखक यज्ञनाथ आचार्यजी "नेपालको संवैधानीक इतिहास" आफ्नो पुस्तकको अध्याय १ मा उल्लेख गर्दछन् । प्राचीन किरात राज्य कालमा न्याय प्रमुख किरात राजा नै हुने परम्परा रहेको हुँदा किरात कालिन राजा एहाङले र्सवप्रथम सामाजिक विधि व्यवहार विवाह जन्म-मृत्यु सम्वन्धित ऐन कानून निर्माण गराएका थिए भनि उल्लेख गरेका छन् । प्राचीन किरात राजा न्याय प्रमुख हुने कारण न्याय पालकबाट 'नेपाल’ शब्द यो देशको नाम रहन गएको यो लेखकको भनाइबाट पनि पुष्टि हुन्छ ।
११ औं शताब्दीका लेखक संस्कृत बैयाकरण विध पाणिनीको अनुसार नेपाल देशको नाम रहनुमा दर्ुइ कारण मध्य एउटा कारण यस्तो रहेको छ । नय±पालÖ न्यायद्वारा पालिएको देश हुनाले 'नयपाल' भनेर नाम रहन गएको र त्यसैको आधारमा यो देशको नाम नेपाल हुन गएको हो । -नयन पाल्यते यः सनयपाल) यसरी पाणिनीले समेत नेपाल नाम रहनुमा एउटा कारण यस्तो रहेको बताएका छन् । अन्य कुरामा सोचाई राखी भौतारीरहनु अनावश्यक हुन जान्छ । पाणिनीले सही बाटो उल्लेख गर्नुभएको छ । किरात शब्द मात्रै संस्कृतको उल्लेख गराइमा छुटाउन भएको छ । यस बारेमा रामचन्द्र र्राईजीले पनि "किरात तथा नेपाल नाम" पृष्ठ ५७ मा उल्लेख गर्नुभएको छ ।
केही विद्वानको भनाइमा भू-मध्य सागरको आसपासमा किरातको उत्पत्ति भई नेपाल लगायतका भारतीय उपमहाद्विपमा आएका हुन् भन्ने कुरामा किरात जनश्रुतिको आधारबाट यो भनाइप्रति धेरै विद्वानहरु असहमत रहेका छन् । कारण मुस्तेर मानव -नियान्डरथल) हैडलवर्ग मानव नेपाल खण्डबाट नै अन्य मुलुकमा गएको सम्वन्धमा किरातहरुको पुरातात्विक प्रमाणले यसको पुष्टि गर्दछ । जस्तो कावुलका हैजर जाति, पञ्जावका राजकिरात जाति, कुमाउ गढवालका खस किरात जाति, आसामका नागा, कुकी, मिस्मी मीरी, मिजो जाति, बर्माका काचिन, मोङ जाति, लावसका खसवो जाति, भियतनामी खमेट जाति, कम्बोडियाको खम्बे-खमेर जाति यी सवै प्राचिन किरात जाति भएको कुरा "किरात संस्कृति"- "रोदुङ रिलूङ" २०६२ पृष्ठ २८ मा बयान सिं र्राई उल्लेख गर्नुहुन्छ । यतिका संख्यामा फैलिएका किरातहरु कहाँ छन् भन्ने बारेमा समय गतिशिल भई रहने हुँदा भारतीय उपमहाद्विपमा जब भारोपेली आर्यवंशीको प्रवेश सगै क्रमशः वर्ण्ााश्रम नियामन अथवा नियन्त्रणका कारण किरातहरू कति त्यसैमा बिलय हुदै गए । अन्य देशमा गएकाहरू पनि त्यही देशको प्रभावबाट किरात उल्लेख गर्न छाड्दै गए । नेपालमा पनि वर्ण्ााश्रम व्यवस्थाको प्रभाव किरात भाषा धर्म, संस्कृति नै उथलपुथल हुने गरी पर्न गयो । यसको पुष्टिबारे इतिहासकार बालचन्द्र शर्माजीको केही हरफबाट पुष्टि हुनेछ ।....... भारोपेली भाषाको आधार संस्कृत नै हो । .....१८ औं शताब्दीको अन्तमा नेपाल राष्ट्रको उदय भएपछि यही भाषा सम्पर्ूण्ा देशको राष्ट्र भाषा भयो । अंग्रेज लेखकहरूले भ्रमवश यस भाषालाई खस्कुरा भनेका छन् -पृष्ठ ४३) ।....... भारतबाट सुरक्षाको निमित्त पहाड आश्राम लिन पस्ने प्रथम सुसंस्कृत जाति यही नै भयो -पृष्ठ ४४ ।..... किरातहरू आर्य जातिका नभएता पनि पछि राज्य विस्तार हुँदै गएर यिनीहरू अधिककालसम्म आर्यहरूको निकट सर्म्पर्कमा रहदा पारस्परिक प्रभाव अवश्वंभावी भयो -पृष्ठ ३५) ।...... चौधौं शताब्दीको प्रारम्भको लगभग सवर्ण्र्ााहन्दु जातिको प्रवेश पनि यसै क्रम अनुसार भएको हो र अध्यावधी यसैको हातमा नेपालको शासन छ । -पृष्ठ ४५) "नेपालको ऐतिहासिक रुपरेखा" २००८ । उक्त उल्लेखित हरपहरूले १४ औं शताब्दीको समयमा नेपालमा सवर्ण्र्ााहन्दु जातिहरू सुरक्षाको लागि पसे । भारोपेली भाषाको आधार संस्कृत रहेको भाषा । १८ औं शताब्दीको अन्तमा नेपाल राष्ट्रको उदय हुनको साथै यही भाषा सम्पर्ूण्ा देशमा राष्ट्र भाषा भयो । यहाँका प्राचीन किरात भाषाहरूलाई दमन गरियो । यसै कारण आज पनि यीनै सवर्ण्र्ााातिको हातमा नेपालको शासन रहेको छ । किरातहरु आर्य जातिको नभए पनि आर्यको सर्म्पर्कमा रहनुले किरातहरू बिस्तारै हिन्दुमा बिलय भए । यसै कारण कतिले आफ्नो पहिचान जन्य गौरवपर्ूण्ा अस्तित्व नै भूलेर आफूलाई तामाङ, गुरुङ, नेवार, हायू, ज्यापु मगर, सुनुवार, थारु, धिमाल, थकाली, दनुवार, मेचे, कोचे, राजवंशी, शर्ेपा, लेप्चा, भोटे जस्ता जातिमा पहिचान गराउदै आएका छन् । उल्लेखित जातिहरु सबै किरात परिवारको भएको कुरा जानकारी हुँदा पनि वर्तमान समयमा र्राई, लिम्बु जातिले मात्रै किरात आफ्नो पहिचान हो भन्ने गरेका छन् । प्राचीन समयदेखि प्राचीन जाति किरातको भाषा माध्यम भई रहेकोमा भारोपेली भाषा संस्कृत भाषाको आधारमा नेपाली भाषा भनेर सम्पर्ूण्ा राष्ट्रको काम काजी भाषा सञ्चार माध्यम भाषा बनाइनुले अन्य भाषा अतिक्रमणमा पर्नुको साथै हिन्दु आर्यकरणमा पारिएको छ । जसले गर्दा किरात संस्कार, संस्कृति र भाषामा ठूलो नोक्सानी बेहोर्नु परेको अवस्था रहेको छ । प्राचीन किरात विधि परम्परा संस्कृति र भाषा कति लोप भईसकेका छन् भने कति लोप हुदैछन् ।
प्राचीन किरात भाषा संस्कृति परम्परा र सभ्यताको पर््रवर्तक तथा प्रतिपादक मध्यका किरात स्त्री र पुरुषहरूको किरात भाषामा नाम यसप्रकार रहेको छ । स्त्री जातिका नाम मामा चीनीमा रीबेमा, रीबीउमा, नाईमा, नायम्, सुम्नीमा, माछाकमा, दाकहँमा, चाख्रधीम्मा, तोयमा, तँयामा, तुवामा, तायामा, खीयामा, लेहेना रहेका छन् भने पुरुष जातिको नाम पापारबीया, रीकपा, सालापा, पारुहँ, पारुहाँङ, बूसीरीहँ वाछाप्पाहँ छोछाप्पाहँ, मकम्बुङ, हर्कबूङ, रिवलबूङ पालीम्पाह, वाच्योङाहँ, रक्षकुपाह, ह्याक्षाकूपाह, खोचेलीपाहँ, पातीसूङहँ र्रइधीपाहँ जस्ता किरात नामहरू हुन् । उपरोक्त किरात नामहरू" इपर्ूइखाङो, रीलूङमो, चाम्लिङ,त्यतिची" "उत्पति र परम्पराका चाम्लीङ मीथकहरु" २०५५ -१९९८) पृष्ठ २८,३६,३७,६८ लगायत किरात परम्पराको "रिसीयाहरु" साथै "रोदूङ रीलुङ "किरात संस्कृति" २०६२ भदौ पृष्ठ ८५ लागायत दर्ुइ भाषामा प्रकाशित बयानसिं र्राईद्वारा संकलन र लेखन गर्नुभएको पुस्तकमा उल्लेख गर्नुभएको छ । किरातहरूले बोल्ने तिब्बती बर्मी भाषाका मूलशब्दहरू प्राय मिल्दछन् तापनि बसोबास अन्तरका कारण भूगोलको प्रभावले भाषामै विस्तारै अन्तर परेको पाइन्छ । जब भारोपेली आर्य संस्कृति भाषाको एकाधिकार बढ्दै गयो । तबदेखि नेपालका प्राचीन किरात भाषामा बोल्न, लेखपढ गर्न समेत भारोपेली आर्य संस्कृत भाषा वक्ता शासकबाट प्रतिबन्ध लगाएको बारेमा तत्कालिन नेपालको मुलुकी ऐन यसको प्रमाण रहेको छ । यसरी प्रतिबन्ध गरिनुमा सायद "इटालिका नेता मेजिनिको भनाई अनुसार कुनै पनि राष्ट्र वा जातिलाई सदासदाको लागि समाप्त गरी मेट्नु छ भने उनीहरूको आफ्नो भाषा परम्परा संस्कृति र इतिहास मेटिदिने उपायको रचना गर तब बिस्तारै सदा-सदाको लागी त्यो राष्ट्र वा जाति स्वतः जिउँदै मरेतुल्य समाप्त भई मेटिनेछ" । यही बिचारबाट प्राचीन किरात लगायतका नेपालका प्राचीन भाषा मेटाउन यो नीति अपनाएको त थिएन - यसबारेमा गम्भीर सोच विचार गर्न अति जरुरी भएको छ ।
विद्वान चिन्तामणी दाहालजी लेख्नुहुन्छ- किरात शासनकाल एकप्रकार ऐतिहासिक दृष्टिबाट अन्धकारमय रहेको छ । किरातहरू शिवभक्त भएकोले पशुपतिको पूजाको काम त्यसबेला पनि गरिन्थ्यो । पशुपति मन्दिर र त्यसको नाम पछी पशुपति भएको हो । भनिन्छ मंगोल द्रविड र अस्टि्रकबाट महादेवको पूजा गर्ने कुरा आर्यहरूले सिकेका हुन भनेर 'किरातहरूको राजनैतिक इतिहास संक्षिप्त परिचय' लेखको लेख नामशाम स्मारिका अंक २०५१ पृष्ट २८ मा उल्लेख गर्नु भएको छ । चिन्तामणि जीको भनाइमा कति सत्तेता छ - कि किरातको इतिहास अन्धकारमय रहेको छ भनि अन्ने विषयमा पनि उल्लेख गर्नु भएको छ । जब भारतीय उपमहाद्विपमा भारोपेली आर्यहरू इरान इराकतिरबाट आउन अगाडि नै नेपाल देखि भारतीय उपमहाद्विप समूद्र सतहसम्म किरातहरूले विभिन्न प्रकारले राज्य स्थापनाका साथै शासन गरी किरात सभ्यताको विकास गराएका थिए जुन कुरा स्वतःसिद्ध रहेको विद्वानहरूबाट पुष्टी गरिएको छ ।साथै मध्यपर्ूव, मध्य एशिया मिश्रसम्म पनि किरात सभ्यताको प्रचार भैसकेको कुरा माथी उल्लेख गरिएको छ । किरातकाल प्राचीन भएकोले पशुपतिको पूजा गरीएको भन्ने बारेमा दुइमत छैन । तर किरातकालीन पूजा विधि, किरात विधि कै हुन सक्दछ । जो आज पशुपतिमा भई रहेको पूजा विधि हिन्दु आर्य विधिबाट भइरहेको छ । किरातहरू शिब भक्त भएको भन्ने कुरा सत्य होइन प्राचीन किरात व्यक्ति वा मर्ूर्ति पूजक नभई प्रकृति भक्त र प्रकृति पूजक हुन । किरात भाषाको "रीसीया" मुन्दुम मा व्यक्ति र मर्ूर्ति पूजा जस्तो शिवजी पार्वती, महादेव, गणेश, दर्ुगा, सरस्वती, राम, कृष्ण, सीताको पूजा नै गरिन्न । मंगोल, द्रविड र अस्टि्रकबाट महादेवको पूजा गर्ने कुरा आर्यहरूले कुन कारणबाट सिके जबकी किरात परम्परामा मर्ुर्तिपूजा, व्यक्ति पूजा गर्ने चलन छैन । किरातहरु प्राचीन शिष्ट, नम्र, भद्र, कुलीन र Oxford Dictionary अनुसार Semite समिइट मंगोल नश्लका वंश मानेको पाइन्छ । प्राचीन किरातले आफ्नो परम्परा अनुसार आकाश, वायु, पृथ्वी तिनै मण्डलको साथै अन्य प्रकृति र पितृ बारेको पुजा किरात विधि र "रीसीया" मुन्धुमबाट बखानी गर्ने प्राचीनबाट नै गरी आएकोे छ ।
प्राचिन नेपालको ऐतिहासिक माझ किरात भनेर चिनिने पहाड र हिमाल क्षेत्र, सोलु, ओखलढुङ्गा भोजपुर र खोटाङ्ग जिल्लाहरू समेत पनि पर्दछन् । खोटाङ जिल्ला अर्न्तर्गत रहेका प्राचीन किरातबाट अपनाई आएको 'हलेसीथान', 'हँलेसी थेम र तँयाचुङ तुवाचूङ जायजुम' सीकीसीली, पोरीसीली ङो याकुहालाम्' जस्ता किरात ऐतिहासिक परम्पराका कला, संस्कृति, उद्योग र कृषि जस्ता प्राचीनको श्रृजनशील क्षेत्र करिब अढाइ सयवर्षेखि ओझेलमा परिरहेको छ । यस्तो अवस्थामा जिल्लाबासी प्राचीन किरातका सन्ततिहरू बाट साकेला, चासिमसीली लगायत अन्य कार्यक्रमका साथ कृषक, व्यापारी, शिक्षक, विद्यार्थी, समाजसेवी, जनप्रतिनिधि, युवा, प्रशासन, प्रहरी र कर्मचारी समेतको तर्फाट २०६६ जेठ १५ गतेका दिन हलेसी तुवाचुङ जायजुम" महोत्सव "दोस्रो र संघीय लोकतान्त्रीक गणतन्त्र दोस्रो राष्ट्रिय महोत्सव" कार्यक्रम जिल्लाबासीले एक साथ "हलेसी तुवाचुङ, जायजुम" उद्गम स्थलमा सम्पन्न गरेर नयाँ उत्साह उजागरको थालनी गरेको छ । अब यस माझ किरात क्षेत्रको बारेमा सरकार गम्भीर भएर विकास निर्माण कार्यका लागि चाँडो भन्दा चाँडो योजना तर्जुमा गर्न लाग्नु पर्दछ । यसका साथै प्राचीन किरातका सन्ततिहरू लगायतका त्यस क्षेत्रका सम्पर्ूण्ा बहुजातजातिका दाजुभाई दिदीबहीनीहरूले पनि आफ्नो क्षेत्रको विकासका बारेमा एक-आपसमा स्वयं गम्भिर भई एक भएर लाग्नु पर्दछ । जसले गर्दा विद्युत विजुली, मोटरको बाटो पिउने पानी जस्ता आधारभूत आवश्यकताको पर्ूर्ति चाँडो भन्दा चाँडो गर्न सकियोस् । यी आवश्यकताहरू क्रमशः पुरा गराउदै जानको लागि सबैले सचेत भएर मन, बचन र कर्मले एक भई मिलेर अगाडि बढ्नु नै शान्ति र विकासका बारेमा माझ किरात क्षेत्रबासीबाट पनि आफ्नो क्षेत्र विकासमा यसरी सहयोग पुर्याउनुले राष्ट्रका ओझेलमा पारिएका 'प्राचीन किरात ऐतिहासिक राष्ट्रिय सम्पदा' नेपालका निधीसरिका 'हलेसी, तुवाचुङ्, जायजुङ' जस्ता पर्यटकीय क्षेत्र आझेल मुक्त भई यसले राष्ट्रको सामाजिक, शैक्षिक, आर्थिक र राजनैतिक उत्थानमा नै महत्वपर्ूण्ा योग्दान र ठुलो उपलब्धीपर्ूण्ा सहयोग पुग्नेछ ।

सिजन

बातावरण नै चिसो बनाउने सिरेटो कसलाई मन पर्छ र ?
पुष माघ को हुस्सु लाग्ने नमिठो जाडो कस्लाई मन पर्छ र ?
सित ले भरिपूर्ण बाटो भए पनि , आफुले बोकेको मिठो सपना कहाँ भुल्नु हुन्छ र ?
मिर्मिरे उज्यालो सँगइ फुल्दै गरेको कोपिला कहाँ चुड्नु हुन्छ र ?

समय समय नै हो यस्लाई कहाँ भुल्नु हुन्छ र ?
समयलाई छाडेर टाढा कहाँ जानु हुन्छ र ?
एक्पटक चकनाचुर भईसकेको सिशा कहाँ जोड्नु मिल्छ र ?
हात बाट उम्केको समय फेरी कहाँ पाईन्छ र ?

घाम सदा स्थिर कहाँ रहन सक्छ र ?
बसन्त को सुन्दरता कस्लेपो पाउन सक्छ र ?
मन भित्र भएको अशिमित चाहना कसले पो पुर्ती गर्न सक्छ र ?
चाहना नै चाहनाले भरिएको मन कहिले खाली हुन्छ र ?

साथी बिना जीवन कसरी चल्न सक्छ र ?
दु:ख बिना सुख को अनुभुती कहाँ हुन्छ र ?
सुख छढि मानिस किन दु:ख खोज्छ र ?

संघर्ष नगरि सफलता कहाँ हासिल गर्न सकिन्छ र ?
जीवन को अन्त्यसम्म कस्ले पो साथ दिन सक्छ र ?
साथी त हरेक कदममा फेरिन्छ, तर हाम्रो मन कहाँ फेरिन्छ र ?
जीवन को यात्रामा फेरी कहाँ भेट हुन्छ र ?
२०५६-११-२७
मैले कबिता लेख्ने प्रयास गर्दा दिमागमा आएको शब्द र मन मा आएको भाबनाहरुको जोड जाड।
यो मैले मेरो साथी लाई समर्पित गरेर लेखेको शब्द हरु हुन।

नेपाल टेलिकममा जनजातीलाई दीएको सिटले सब्बैको टाउको दुखेको छ.......

नेपाल टेलिकममा जनजातीलाई दीएको सिटले सब्बैको टाउको दुखेको छ।सबैभन्दा धेरै जनजातीहरु को नै,के जनजतिहरु एकदम कम नै छन र तेती कम सिट?के ५०-६० किसिम का जनजतिहरुलाई त्यो उचित होला त?यो त सरासर राज्यको बिभेदकारी निती हो,यसरी कहिलै पनि जनजतिहरु मुलधार सम्रचनामा आउने छैनन।दोस्रो अन्य जतिहरु यस् कदमलाई एकदम नकरात्मक तरिकाले हेर्नुहुन्छ,उहाहरु ठन्नु हुन्छ कि हामी जनजातिहरु मागेर उहाहरुको भाग खोसी रहेकोछौ।तर यो पक्कै पनि होइन हामी खुल्ला प्रतिस्प्रधा मा जान तयार छौ,हामीले राज्य सँग मागेर लिने होइन,राज्य त हाम्रो पनि हो,राज्यले हामीलाई पनि आफ्नो सम्रचनामा लिनु पर्छ,हाम्रो अधिकार पनि हो।तर राज्यले हामीलाई आफ्नो सौतेनी जस्तो गरेर भिक दिन खोजेको छ। यो अबस्ता मा हामीले हाम्रो आवाज उठआउन अबस्यक छ।हामी भिखरी होइनौ यो देशको नागरिक हौ। ।

Father's Day

Do all the father's celebrate father's day.........? I don't know the answer but I don't think we need this day to see our father's. They are the one to bring us up in this world they are always in our every breath and every drop of our blood......so we represent them in thins world.
This day might be special but not for those who are close to their parents but to those who are staying far way not by distance but by heart.

A new experience.....

I had been hearing about the Gurukul theater group since a long time but I personally had not been there. I read lot of articles about the plays being screened through papers and blogs. But last week I was able to visit there and watch the drama "EDIPUS". That was a great experience to me, since most of the time we watch television drama we have forgotten the real acting.
The actor who donned as Edipus was superb, and I congratulate him for doing such a pathetic and hateful character. The stage will give us the aroma of real time event and I hope to continue that experience further and further. I think they are the real actors who have marginalized themselves in the real event.

के गर्न सकिन्छ?

काठमाडौं मा सवारी साधन को चाप धेरै नै बढ्दो छ। तेसैगरी भाडा दर पनि। तर कसैले पनि सोच्न नभ्यएको होला कि कसरी त्यो भाडा दर लाई र सवारी चाप लाई कम गर्न सकिन्छ भनेर। काठमाडौं खासै ठुलो ठाउँ त होइन तर पनि किन यहाँ यती धेरै सवारी साधन हरु छन त? के सरकार को कम्जोरी हो कि राम्रो निती नभएको? या यहाँ बस्ने हरु को इक्च्या नै तेइ हो?
काठमाडौं मा सवारी साधन को चाप धेरै नै बढ्दो छ। तेसैगरी भाडा दर पनि। तर कसैले पनि सोच्न नभ्यएको होला कि कसरी त्यो भाडा दर लाई र सवारी चाप लाई कम गर्न सकिन्छ भनेर। काठमाडौं खासै ठुलो ठाउँ त होइन तर पनि किन यहाँ यती धेरै सवारी साधन हरु छन त? के सरकार को कम्जोरी हो कि राम्रो निती नभएको? या यहाँ बस्ने हरु को इछ्यानै तेही हो? नत्र भने ५-१० वटा ठुलो बस ले पुग्ने ठाउँ मा किन १५-२० वटा माईक्रो बस प्रयोगमा छ, फेरी त्यो माईक्रो मा १५-२० जना पनि खोची खोची राक्छन, के ठुलो बस राखेर धेरै जना लाई सस्तो मुल्य मा सुबिधा दिन सकिन्दैन? साझा बस को सेवा र अहिलेको बस हरु को सेवा मा कती अन्तर छ त्यो त अनुभबी हरु लाई नै थाहा छ।
छोटो रुट मा धेरै साना साधनहरु लाई चल्न दिनु भन्दा थोरै ठुलो साधनहरु राखे इन्धन पनि बच्छ, चाप पनि कम हुन्छ अनी पप्रदुसन पनि घत्तछ। तर नेपाल मा को छ र देश को बारेमा सोच्ने सबै ब्यापारी र शाहुहरु छन। उनिहरुको नै मिलेमतो मा सरकार पनि चल्छ अनी उनिहरुलाई फाईदा हुने काम र नियम बनाइ दिनछन। किनकी हाम्रा स्वछ छबी का नेताहरु उनिहरु द्वरा नै पालिएका हुन्छन। तेसै ले अब इनिहरु को पछाडि हिंड्नु भेनेको मुर्खता हो। अब जागरुप भएर अगाडि आइएन भने नेपाल नेपाल रहन्न।